1. Nguồn gốc núi Bà Đen từ góc nhìn khoa học
Núi Bà Đen không phải là núi lửa đã tắt (Ảnh: sưu tầm)
1.1 Núi Bà Đen có phải núi lửa không?
Núi Bà Đen thực chất là một ngọn núi lửa đã tắt cách đây khoảng 11.700 năm, có cấu tạo địa chất bởi nhiều tầng đá tảng chồng lên nhau tạo ra nhiều hang động tự nhiên và một thảm động, thực vật phong phú đa dạng về sinh thái.
1.2 Quá trình kiến tạo hàng triệu năm hình thành nên núi Bà Đen
Toàn khối núi trải rộng khoảng 24km², gồm ba ngọn chính: núi Heo, núi Phụng và núi Bà Đen.
Theo Gia Định thành thông chí, tên ban đầu của núi là Bà Đinh, về sau dân gian gọi là núi Một, và đến khoảng giữa thế kỷ XVIII mới xuất hiện tên gọi núi Bà Đen như hiện nay. Trong sách có đoạn viết: “Giữa đất đồng bằng nổi lên ngọn núi Bà Đinh (Bà Đen), ngày đẹp trời, từ Sài Gòn có thể thấy ngọn núi này mờ mờ hiện ra trong mây mù, tương truyền đây là ngọn núi thiêng, có chuông vàng ẩn hiện trong hồ, đêm trăng, có thuyền rồng bơi lượn múa hát du dương…”. Núi Bà Đen từng được xem là ngọn núi chính trấn giữ thành Gia Định, tương tự như vai trò của núi Tản Viên ở Thăng Long hay núi Ngự Bình tại Huế.
Cấu trúc địa chất chủ yếu là tầng đá tảng xếp chồng, có hệ sinh thái đa dạng và hang động tự nhiên như Hang Gió, Hang Ông Hổ, Hang Quan Âm… hình thành qua quá trình phong hóa và đứt gãy địa chất tự nhiên hàng triệu năm
2. Hệ thống công trình văn hoá tâm linh trên Núi Bà Đen
Hình dáng ấn tượng của núi Bà Đen (Ảnh: sưu tầm)
Tại Việt Nam, hệ thống các công trình tâm linh trên đỉnh núi Bà Đen, Tây Ninh được kiến tạo bởi GS.TS.KTS Shin Takamatsu như một hành trình đánh thức và kết nối “Tứ vô lượng tâm” trong mỗi con người theo giáo lý nhà Phật: Từ, Bi, Hỷ, Xả.
Hành trình ấy bắt đầu từ tượng Phật Bà Tây Bổ Đà Sơn: pho tượng Quan Thế Âm cao nhất châu Á - tượng trưng cho Từ và Bi, tiếp nối là cụm 5 đĩa nước khổng lồ cách điệu hình cánh sen, dẫn tới quảng trường trung tâm và kết thúc tại tượng Bồ Tát Di Lặc bằng đá sa thạch lớn bậc nhất thế giới – biểu tượng của Hỷ và Xả.
Các công trình này vừa mang dấu ấn nghệ thuật kiến trúc đương đại đặc sắc, vừa thấm đẫm tinh thần Phật giáo truyền thống, đặt tại nơi được xem là một trong ba huyệt đạo linh thiêng bậc nhất Việt Nam. Nhìn từ trên cao, trục tâm linh trải dài như một dòng chảy kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai, từ cõi Phật nhiệm mầu đến đời sống trần thế.
Cùng với núi Đá Chông (Hà Nội) và núi Nưa (Thanh Hóa), núi Bà Đen được xem là một trong ba đại huyệt đạo của nước Việt – nơi hội tụ linh khí trời đất, điểm giao hòa giữa âm dương, trời và người.
3. Những đặc điểm địa chất độc đáo của núi Bà Đen
Những đặc điểm địa chất độc đáo của núi Bà Đen (Ảnh: sưu tầm)
Núi Bà Đen kéo dài 6km, rộng 4km, trong đó núi Heo cao 335m; núi Phụng cao 600m là nơi tọa lạc của chùa Thái Sơn, miếu Cậu và miếu Linh Sơn Thánh Mẫu. Vùng tiếp giáp giữa ba ngọn núi tạo thành một thung lũng mang tên Ma Thiên Lãnh.
Núi Bà Đen có cấu tạo địa chất độc đáo với nhiều tầng đá tảng lớn chồng xếp tự nhiên, tạo nên các hang động sâu và hệ sinh thái đa dạng, phong phú về động, thực vật. Không giống các hang động dạng karst phổ biến tại Việt Nam, hang động ở đây được hình thành từ các phiến đá khổng lồ, nên hiếm khi xuất hiện thạch nhũ.
Không chỉ có giá trị văn hóa - tâm linh, núi Bà Đen còn giữ vai trò chiến lược đặc biệt trong lịch sử. Với vị trí cao nhất Nam Bộ, nơi đây từng chứng kiến nhiều trận chiến khốc liệt giữa quân dân ta với thực dân Pháp và đế quốc Mỹ trong hai cuộc kháng chiến từ 1946 đến 1975.
Nhằm ghi nhận các giá trị to lớn về lịch sử, văn hóa và cảnh quan, ngày 21/01/1989, núi Bà Đen đã được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích lịch sử và danh thắng cấp Quốc gia.
4. Truyền thuyết Lý Thị Thiên Hương gắn liền với núi Bà Đen
Ẩn sau vẻ hùng vĩ của núi Bà Đen là những truyền thuyết dân gian mang đậm màu sắc tâm linh, trong đó nổi bật là câu chuyện về một cô gái tên Lý Thị Thiên Hương – người con gái vừa giỏi văn chương, lại có lòng mộ đạo sâu sắc, thường xuyên lên núi lễ Phật. Nàng được Lê Sĩ Triệt, một trang tuấn kiệt trong vùng, đem lòng yêu mến.
Khi chàng lên đường tòng quân, một lần lên núi lễ Phật, nàng bị bọn cưới vây bắt. Bị dồn ép, Thiên Hương đã chọn cách gieo mình xuống núi để giữ trọn tiết hạnh. Sau khi mất, nàng hiển linh thành một cô gái có gương mặt da ngăm đen, hiện về trong giấc mộng của một vị sư trên núi.
Tương truyền rằng, trong một lần Nguyễn Ánh (vua Gia Long sau này) bị quân Tây Sơn truy đuổi trên đường sang Xiêm qua đất Tây Ninh, khi đến khu vực trảng Mảng Chà, ông đã sai Lê Văn Duyệt đến núi cầu khẩn Bà giúp đỡ. Đêm ấy, Bà hiện về trong mộng, chỉ đường vòng qua núi để thoát nạn. Sau khi lên ngôi, vua Gia Long cho đúc tượng Bà bằng đồng đen, đưa lên thờ tại một động trên núi, đồng thời sắc phong là Linh Sơn Thánh Mẫu. Từ đó, người dân gọi nơi thờ Bà là Linh Sơn Tiên Thạch Động, và ngọn núi linh thiêng ấy được biết đến với tên núi Bà Đen.
Truyền thuyết Linh Sơn Thánh Mẫu gắn liền với núi Bà Đen (Ảnh: sưu tầm)
5. Vì sao nên hiểu đúng về nguồn gốc núi Bà Đen?
Hiểu rõ về nguồn gốc núi Bà Đen nhằm nâng cao ý thức giữ gìn cảnh quan (Ảnh: sưu tầm)
Việc hiểu đúng về nguồn gốc địa chất của núi Bà Đen không chỉ là một hành trình khám phá khoa học, mà còn mở ra góc nhìn sâu sắc hơn về giá trị tự nhiên và tinh thần mà ngọn núi này đại diện. Núi Bà Đen là một ngọn núi lửa đã tắt, được hình thành từ quá trình hoạt động magma trong lòng đất, qua thời gian tạo nên cấu trúc địa chất đặc trưng với nhiều lớp đá bazan chồng xếp. Chính quá trình phong hóa vật lý lâu dài đã tạo ra những khe nứt cổ, khối đá lớn dựng đứng và hệ thống hang động độc đáo trên sườn núi.
Không chỉ có cảnh quan hùng vĩ, núi Bà Đen còn có tiềm năng trở thành điểm đến giáo dục ngoài trời lý tưởng cho lĩnh vực địa chất học. Những chuyến thực địa dành cho học sinh, sinh viên sẽ giúp các em tiếp cận trực quan với kiến thức về quá trình hình thành địa hình, hiểu hơn về sự vận động không ngừng của vỏ Trái Đất, đồng thời khơi dậy tình yêu thiên nhiên qua trải nghiệm thực tế.
Trong mối giao thoa giữa khoa học và tín ngưỡng, núi Bà Đen là biểu tượng giao hòa giữa địa linh và nhân tâm - nơi mà việc nhận thức đúng về cấu trúc địa chất cũng là một cách để gìn giữ vẻ đẹp thiêng liêng của vùng đất Tây Ninh.
