1. Đôi nét về Hát Dậm Quyển Sơn
Hát Dậm Quyển Sơn có nguồn gốc từ thế kỷ XI dưới triều nhà Lý, gắn bó chặt chẽ cùng truyền thuyết về Thái úy Lý Thường Kiệt. Theo ghi chép của các nghệ nhân lão làng, khi chuẩn bị đem quân đánh Chiêm Thành năm 1069, Lý Thường Kiệt đã dừng chân ở núi Cuốn Sơn để tổ chức lễ cầu an. Sau khi chiến thắng trở về, ông mở tiệc mừng công ngay tại vùng đất này, hình thành nên tập tục múa hát thờ thần, gọi là Hát Dậm.
Điểm nổi bật làm nên giá trị đặc sắc của Hát Dậm Quyển Sơn chính là tính độc bản, chỉ xuất hiện ở làng Quyển Sơn, phường Lý Thường Kiệt, tỉnh Ninh Bình mà không nơi nào khác trong khu vực đồng bằng Bắc Bộ có hình thái tương tự. Hình thức ca múa nhạc cộng đồng này đã được Nhà nước công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, khẳng định giá trị lớn lao trong kho báu nghệ thuật truyền thống của Việt Nam.
Hát Dậm Quyển Sơn được công nhận là Di sản văn hóa Phi vật thể quốc gia. (Nguồn: hanamtourism.vn)
2. Nguồn gốc và hành trình lan tỏa của Hát Dậm Quyển Sơn
2.1. Khởi nguồn từ truyền thuyết Lý Thường Kiệt
Những chương sử hào hùng dân tộc luôn khơi nguồn cảm hứng cho các làn điệu truyền thống, Hát Dậm Quyển Sơn cũng không nằm ngoài dòng chảy ấy. Năm 1069, trên bước đường chinh phạt Chiêm Thành, Thái úy Lý Thường Kiệt đã chọn núi Cuốn Sơn làm nơi dừng chân để thực hiện nghi lễ cầu thần linh phù hộ.
Tại không gian này, vị danh tướng chỉ huy tổ chức nghi lễ trang nghiêm, gửi gắm mong muốn chiến thắng và sự bình an cho binh lính. Sau khi giành được thắng lợi, ông trở về núi Cuốn Sơn mở tiệc chiêu đãi quân sĩ, mời người dân địa phương cùng tham gia ca múa để mừng công và tri ân công lao bảo vệ đất nước.
Từ sự kiện ấy, Hát Dậm trở thành một loại hình nghệ thuật thờ thần đặc trưng, phản ánh tinh thần yêu nước, cầu cho quê hương được an bình, no đủ. Dân làng Quyển Sơn đã tôn vinh Lý Thường Kiệt làm thành hoàng, xây dựng đền Trúc để thờ phụng và giữ gìn tập tục Hát Dậm suốt các thế hệ.
2.2. Quá trình phát triển, biến chuyển qua các thời kỳ
Trải qua các dấu mốc lịch sử, Hát Dậm Quyển Sơn đã đối diện không ít thay đổi. Trong thời phong kiến, việc bảo tồn loại hình này rất nghiêm ngặt: chỉ những thiếu nữ trẻ trung, sở hữu giọng hát đẹp, dáng vóc duyên dáng mới được chọn vào phường hát. Họ phải thuộc lòng trên 30 làn điệu khác nhau, luyện tập thành thạo các động tác múa và hiểu được ý nghĩa từng bài hát.
Khi đất nước trải qua những giai đoạn chiến tranh, việc truyền dạy Hát Dậm bị gián đoạn, nhiều nghệ nhân lớn tuổi không kịp truyền lại hết vốn quý dân gian. Tuy nhiên, sau này, nhờ nỗ lực miệt mài của những cụ cao niên tâm huyết, loại hình này đã được khôi phục, từng bước phát triển đều đặn.
Giai đoạn đổi mới đã mở đường để Hát Dậm đến gần hơn với đông đảo công chúng. Ngoài việc giữ gìn, các nghệ nhân còn chủ động giới thiệu loại hình truyền thống này tới các sự kiện văn hóa, lễ hội lớn và chương trình giao lưu quốc tế, giúp Hát Dậm Quyển Sơn dần được biết đến ngoài phạm vi làng quê.
Hát Dậm Quyển Sơn ngày càng được lan truyền và biết đến rộng rãi hơn. (Nguồn: hanamtourism.vn)
2.3. Những dấu ấn mới trong hành trình bảo tồn (2025)
Bước sang năm 2025, công tác bảo tồn và phát huy giá trị Hát Dậm Quyển Sơn đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Chính quyền tỉnh cùng các cơ quan văn hóa đã phối hợp triển khai những dự án quy mô về bảo tồn, trùng tu, đầu tư cơ sở vật chất, tạo điều kiện thuận lợi cho công tác truyền dạy, luyện tập và biểu diễn Hát Dậm theo hướng bài bản và chuyên nghiệp hơn. Đây là bước đi thiết thực nhằm đảm bảo loại hình nghệ thuật dân gian này không chỉ được lưu giữ trong đời sống tinh thần của người dân mà còn có cơ hội phát triển mạnh mẽ trong thời đại mới.
Điểm đáng chú ý trong hành trình lan tỏa văn hóa ấy là Hát Dậm Quyển Sơn đã được giới thiệu tại nhiều quốc gia trên thế giới, từ châu Á đến châu Âu. Những buổi biểu diễn, giao lưu nghệ thuật quốc tế đã trở thành cầu nối giúp bạn bè năm châu hiểu hơn về bản sắc văn hóa Việt Nam, về nhịp điệu dân gian độc đáo gắn liền với đời sống nông thôn đồng bằng Bắc Bộ. Việc đưa Hát Dậm ra thế giới không chỉ góp phần khẳng định giá trị nghệ thuật truyền thống, mà còn nâng cao vị thế văn hóa Việt Nam trên trường quốc tế.
Ngay tại quê hương Quyển Sơn, công tác bảo tồn và truyền dạy thế hệ trẻ cũng được đặc biệt chú trọng. Nhiều lớp học, câu lạc bộ Hát Dậm được mở thường xuyên, thu hút đông đảo học sinh, sinh viên và người yêu nghệ thuật tham gia. Các nghệ nhân cao tuổi vẫn miệt mài truyền nghề, giữ cho từng làn điệu, từng nhịp phách không bị mai một theo thời gian.
Đặc biệt, Lễ hội Đền Trúc mỗi năm đều trở thành điểm hẹn giao lưu nghệ thuật, nơi Hát Dậm Quyển Sơn vang lên giữa không gian lễ hội linh thiêng, để người dân và du khách cùng cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp mộc mạc, sâu lắng của nghệ thuật dân gian Việt Nam.
3. Đặc trưng nghệ thuật của Hát Dậm Quyển Sơn
3.1. Hình thức biểu diễn, số lượng diễn viên và đạo cụ
Vẻ đẹp của Hát Dậm Quyển Sơn thể hiện rõ qua kiểu đồng ca với sự góp mặt của nhóm từ 16 đến 20 nữ thanh niên. Những thiếu nữ mang giọng hát trong trẻo, dáng dấp thanh thoát tạo nên từng tiết mục nghệ thuật sống động. Hát có thể ở hình thức đồng ca hoặc hát đối, phù hợp với nội dung, ý nghĩa của từng bài.
Đạo cụ chủ yếu là sênh tiền, một loại nhạc cụ truyền thống giúp giữ nhịp và làm nền cho các động tác múa. Âm thanh sênh tiền vang lên, tạo nên nét âm vang khó quên, độc đáo của Hát Dậm. Ngoài ra, các nghệ sĩ sử dụng quạt giấy màu phối hợp, thể hiện tính biểu cảm sinh động của bài diễn.
Trang phục trình diễn mang dấu ấn cổ truyền với áo dài tông nâu, trắng, xanh đi kèm yếm đào, thắt lưng hoa lý và khăn mỏ quạ được quấn tinh tế, gợi lên nét đẹp người phụ nữ vùng Hà Nam xưa. Người giữ vai trò truyền dạy thường mặc áo vàng hoặc đỏ, cầm sênh tre hướng dẫn các động tác cơ bản cho những diễn viên trẻ.
3.2. Các làn điệu nổi bật và cấu trúc tiết mục
Kho tàng Hát Dậm Quyển Sơn gồm gần 40 làn điệu chính thức, trong đó khoảng 30 làn điệu đã được các nghệ nhân sưu tầm, bảo tồn trọn vẹn. Mỗi điệu hát khai thác một nội dung riêng biệt, phản ánh thế giới tâm linh, xã hội sâu sắc.
Mỗi điệu Hát Dậm phản ánh thế giới tâm linh, xã hội sâu sắc. (Nguồn: hanamtourism.vn)
Các làn điệu Hát Dậm Quyển Sơn mang đậm màu sắc dân gian, thể hiện trọn vẹn đời sống tinh thần phong phú của người dân vùng Hà Nam. Những bài hát ca ngợi thần linh thường được cất lên đầu tiên trong mỗi lễ hội, với giai điệu trầm lắng, tiết tấu chậm rãi và không khí trang nghiêm, thể hiện lòng tôn kính đối với các bậc tiền nhân và anh hùng có công với đất nước. Sau phần lễ, các làn điệu ca ngợi quê hương, cảnh sắc đất nước, ca tụng lao động và lòng yêu nước được nối tiếp, mang âm hưởng tươi sáng, dạt dào cảm xúc, phản ánh niềm tự hào về con người và vùng đất nơi đây.
Bên cạnh đó, những bài Hát Dậm về tình yêu đôi lứa, gia đình và đạo lý hiếu nghĩa lại mang không khí gần gũi, nhẹ nhàng và ấm áp, giúp người nghe cảm nhận được sự nhân văn, tinh tế trong tâm hồn người Việt. Chính sự đa dạng về đề tài đã khiến Hát Dậm Quyển Sơn không chỉ là hình thức biểu diễn nghệ thuật mà còn là bức tranh sống động về đời sống, tâm hồn và đạo lý truyền thống của cư dân vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Một đặc trưng nổi bật làm nên sức sống của Hát Dậm là lời ca thường dựa trên chất liệu ca dao, tục ngữ cổ truyền, được sáng tạo và phát triển hoàn chỉnh qua từng tiết mục biểu diễn. Hình thức hát kèo, hát đối, hát nối câu giữa các nghệ nhân tạo nên sự đối đáp linh hoạt, cuốn hút người xem, đồng thời thể hiện tài ứng biến, khả năng ngâm vịnh và trí tuệ dân gian tinh tế.
Chính sự dung hòa giữa trí tuệ, cảm xúc và nghệ thuật trình diễn ấy đã giúp Hát Dậm Quyển Sơn trở thành một di sản văn hóa sống, chứa đựng cả tinh thần dân tộc và nét đẹp truyền thống không thể thay thế trong kho tàng âm nhạc Việt Nam.
4. Lễ hội và tín ngưỡng gắn liền với Hát Dậm Quyển Sơn
4.1. Các lễ hội lớn: thời gian, nghi lễ và địa điểm
Lễ hội Đền Trúc được xem là sự kiện quan trọng và quy mô nhất trong năm, là dịp để du khách và người dân địa phương thưởng thức trọn vẹn vẻ đẹp của Hát Dậm Quyển Sơn giữa không gian linh thiêng, trang trọng. Lễ hội thường được tổ chức từ mùng 1 đến mùng 10 tháng Hai âm lịch hằng năm, thu hút hàng nghìn lượt khách hành hương từ khắp nơi đổ về. Đây không chỉ là hoạt động tín ngưỡng tưởng nhớ công lao của vị anh hùng Lý Thường Kiệt, mà còn là dịp tôn vinh di sản văn hóa truyền thống độc đáo của vùng đất Hà Nam.
Hát dậm Quyển Sơn thường được tổ chức trong lễ hội Đền Trúc. (Nguồn: Sưu tầm)
Phần lễ mở đầu diễn ra trong không khí trang nghiêm với nghi thức dâng hương, rước kiệu và cúng tế Lý Thường Kiệt, thể hiện lòng thành kính và biết ơn đối với vị anh hùng dân tộc. Ngay sau đó là phần hội rộn ràng, nơi Hát Dậm Quyển Sơn vang lên giữa không gian đền Trúc.
Tiếng hát hòa cùng tiếng trống, tiếng phách, xen lẫn những trò chơi dân gian như kéo co, đấu vật, đu tiên, tạo nên bức tranh lễ hội sống động vừa thiêng liêng vừa gần gũi. Du khách đến đây không chỉ được chiêm bái, dâng hương mà còn được hòa mình vào đời sống văn hóa dân gian, cảm nhận tinh thần lễ hội đặc trưng của vùng Bắc Bộ.
Không chỉ dừng lại ở Đền Trúc, Hát Dậm Quyển Sơn còn hiện diện trong lễ hội đình Quyển Sơn. Vào dịp này, người dân cùng nhau cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống an khang hạnh phúc. Các buổi biểu diễn Hát Dậm tại sân đình diễn ra trong không khí thân mật, gần gũi, để mọi người đều có thể cùng hòa giọng, nhịp phách, chung niềm vui hội làng.
Chính những dịp như thế đã giúp Hát Dậm Quyển Sơn không chỉ được bảo tồn mà còn sống động trong đời sống hiện đại, trở thành niềm tự hào và biểu tượng văn hóa tinh thần của người dân Hà Nam.
4.2. Hát Dậm Quyển Sơn trong không gian lễ hội và hoạt động tâm linh
Trong không gian thiêng liêng của đền Trúc, Hát Dậm Quyển Sơn là phần không thể thiếu trong các nghi thức tâm linh. Âm hưởng của làn điệu hòa quyện cùng khói hương, tạo nên không khí linh thiêng rất đặc trưng.
Các hoạt động cầu an, cầu mùa diễn ra gắn liền với tiết mục Hát Dậm. Người dân và du khách vừa thưởng thức nghệ thuật, vừa tham gia các nghi lễ ý nghĩa, gửi gắm ước vọng cho mùa màng tươi tốt, gia đình yên vui. Lời ca trong Hát Dậm phần lớn đều là những mong ước bình an, ấm no và hòa bình cho cộng đồng.
Bên cạnh đó, nhiều trò chơi truyền thống như kéo co, đánh đu cũng được tổ chức trong dịp lễ hội. Âm thanh Hát Dậm vang vọng giữa không gian tạo cảm giác gắn kết cộng đồng. Đặc biệt, chỉ thành viên gốc của làng Quyển Sơn mới được phép trình diễn Hát Dậm trong các nghi thức trọng đại, khiến loại hình này giữ được trọn vẹn tính độc bản và ý nghĩa linh thiêng.
5. Hành trình khám phá Hát Dậm Quyển Sơn tại Hà Nam năm 2025 lý tưởng nhất
5.1. Thời điểm và cách tham dự sự kiện, lễ hội
Khoảng thời gian lý tưởng nhất để cảm nhận trọn vẹn giá trị của Hát Dậm Quyển Sơn là mùa lễ hội Đền Trúc, diễn ra từ mùng 1 đến mùng 10 tháng Hai âm lịch hằng năm. Đây là thời điểm Hát Dậm được trình diễn nhiều nhất và hay nhất, khi các nghệ nhân kỳ cựu và thế hệ trẻ cùng hội tụ để mang đến cho khán giả những tiết mục đặc sắc nhất. Trong tiếng trống, tiếng phách ngân vang giữa không gian linh thiêng của đền, người nghe có thể cảm nhận sâu sắc tinh thần nhân văn, lòng yêu quê hương và niềm tự hào dân tộc ẩn chứa trong từng lời ca, điệu hát.
Đền Trúc chỉ cách trung tâm Hà Nội khoảng 60 km, là điểm đến thuận tiện cho mọi hành trình. Du khách có thể lựa chọn ô tô riêng, xe khách hoặc tour du lịch trong ngày, với thời gian di chuyển chỉ hơn một giờ. Để theo dõi lịch biểu diễn Hát Dậm cụ thể, du khách nên liên hệ trước với ban tổ chức lễ hội hoặc chính quyền địa phương, bởi các buổi biểu diễn thường được sắp xếp theo từng khung giờ và nghi lễ nhất định trong ngày hội.
Khi tham dự lễ hội, du khách nên thể hiện sự tôn trọng với không gian văn hóa địa phương, giữ thái độ trang nghiêm trong phần lễ và hòa nhịp nhẹ nhàng trong phần hội. Việc tham gia các trò chơi dân gian, thưởng thức ẩm thực đặc sản vùng Hà Nam, trò chuyện cùng người dân sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về nguồn gốc, giá trị và sức sống của Hát Dậm Quyển Sơn.
Đặc biệt, gặp gỡ các nghệ nhân lớn tuổi và lắng nghe họ kể chuyện về quá trình gắn bó với loại hình nghệ thuật này là trải nghiệm quý giá, giúp du khách cảm nhận được ý nghĩa tinh thần sâu sắc và vẻ đẹp truyền thống bền vững mà Hát Dậm mang lại cho đời sống văn hóa Việt Nam.
5.2. Lưu ý và mẹo tận hưởng trọn vẹn trải nghiệm văn hóa
Việc lựa chọn trang phục phù hợp sẽ giúp du khách dễ dàng hòa nhập vào lễ hội Hát Dậm Quyển Sơn. Áo dài hoặc trang phục màu sắc nhã nhặn, lịch sự sẽ thể hiện sự kính trọng với không gian nghệ thuật cổ truyền. Nên tránh mặc quần đùi, áo ba lỗ hoặc trang phục quá ôm sát khi tham dự các nghi lễ ở đền, đình.
Hành xử nhẹ nhàng, tế nhị và thể hiện sự tôn trọng trong từng khoảnh khắc sẽ đem lại trải nghiệm trọn vẹn. Khi dự xem Hát Dậm, nên chọn vị trí phù hợp, giữ trật tự, không chen lấn hay gây ồn ào. Đặc biệt cần lưu ý không chụp ảnh, quay video tại khu vực thờ cúng nếu chưa được phép.
Nếu muốn lưu lại những khoảnh khắc của Hát Dậm, hãy xin phép nghệ nhân hoặc ban tổ chức trước khi ghi hình. Nhiều nghệ nhân sẵn lòng hướng dẫn, truyền dạy thêm nghĩa và thậm chí chỉ cho khách vài động tác cơ bản như một trải nghiệm thực hành quý báu để hiểu sâu về tinh thần cũng như kỹ thuật nghệ thuật truyền thống.
5.3. Gợi ý kết hợp tham quan điểm du lịch và hệ sinh thái Sun World Hà Nam
Bên cạnh trải nghiệm Hát Dậm Quyển Sơn giàu tính di sản, hành trình đến Hà Nam sẽ trở nên phong phú và trọn vẹn hơn nếu bạn kết hợp tham quan thêm những điểm đến nổi bật của vùng đất này. Sau khi dừng chân tại Đền Trúc, du khách có thể ghé thăm phố cổ Kim Bảng, nơi lưu giữ dấu tích của một miền quê xưa với những nếp nhà cổ, đình làng, giếng đá và câu chuyện lịch sử đậm nét vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Nếu yêu thích thiên nhiên, núi Cấm là điểm đến không thể bỏ qua. Từ đỉnh núi, du khách có thể phóng tầm mắt chiêm ngưỡng toàn cảnh Hà Nam với những cánh đồng trải dài, dòng sông Đáy uốn lượn và cụm núi đá vôi đặc trưng. Không gian trong lành, mây gió hòa quyện tạo cảm giác bình yên, là nơi lý tưởng để nghỉ ngơi, suy ngẫm và tận hưởng sự tĩnh tại sau khi hòa mình trong không khí lễ hội.
Kết thúc chuyến đi, hãy ghé công viên Sun World Ha Nam, khu tổ hợp giải trí hiện đại bậc nhất miền Bắc. Nơi đây mang đến trải nghiệm sôi động, trẻ trung với các khu trò chơi, công viên nước và không gian check-in hấp dẫn, phù hợp cho cả gia đình và nhóm bạn.
Kết hợp vui chơi giải trí tại Sun World Ha Nam. (Nguồn: Sưu tầm)
Giá trị bền vững của Hát Dậm Quyển Sơn không chỉ thể hiện ở những giai điệu đặc sắc, mà còn nằm ở thông điệp về lòng yêu quê hương, lòng biết ơn tổ tiên, ý thức bảo tồn di sản. Mỗi du khách khi hòa mình vào Hát Dậm cũng trở thành cầu nối chia sẻ, lan tỏa tinh thần đẹp đẽ đó tới cộng đồng rộng lớn hơn.
Hát Dậm Quyển Sơn đã vượt qua ranh giới làng quê, trở thành niềm tự hào của văn hóa dân tộc. Hãy đến Hà Nam năm 2025 để cùng gìn giữ và lan tỏa những giá trị di sản quý báu này tới các thế hệ mai sau!
